خانواده به منزله نخستین نهاد اجتماعی و مدرسه به عنوان دومین نهاد اجتماعی، نقشی پایدار و تعیین کننده در شکل گیری رفتار، افکار و شخصیت افراد دارد. تعامل کودک با دیگران و جامعه در دوران بعدی زندگی او تحت تأثیر تجاربی که از محیط خانواده کسب کرده است، قرار دارد. ارتباط سالم والدین و فرزندان از جمله موارد مهمی می باشد که سالها نظر متخصصان تعلیم و تربیت را به خود جلب نموده است.با توجه به شواهد عینی میتوان گفت که اختلالات اضطرابی، بیشترین فراوانی را در سطح کل جمعیت به خود اختصاص داده اند؛ اما صرف نظر از چگونگی بروز، شدت و مدت اختلال، اضطراب احساسی بنیادی می باشد که کمتر نوجوانی با آن بیگانه است.با توجه به نقش خانواده و حمایت اجتماعی در بروز یا کاهش اضطراب در نوجوان، مطالعه حاضر با هدف بررسی رابطه جو عاطفی خانواده و حمایت اجتماعی والدین با اضطراب اجتماعی نوجوانان انجام شد. نتایج به دست آمده از این مطالعه نشان دادند که از سه فرضیه “جو عاطفی خانواده با اضطراب اجتماعی نوجوانان رابطه دارد”، “حمایت اجتماعی والدین با اضطراب اجتماعی نوجوانان رابطه دارد” و “جو عاطفی خانواده با حمایت اجتماعی والدین رابطه دارد”، تنها دو رابطه جو عاطفی بر حمایت اجتماعی و حمایت اجتماعی بر اضطراب اجتماعی معنادار بود؛ اما مسیر جو عاطفی بر اضطراب اجتماعی، رابطه معنادار و مستقیمی را نشان نداد. بر این اساس می توان بیان نمود که جو عاطفی به صورت غیر مستقیم و از طریق متغیر حمایت اجتماعی بر اضطراب اثرگذار میباشد. علاوه براین، نتایج حاکی از آن بودند که حمایت اجتماعی نقش بیشتری در کاهش اضطراب اجتماعی نسبت به جو عاطفی داشته است. از این نظر، نتایج این مطالعه با یافتههای مطالعات پیشین ناهمخوان میباشد.در این ارتباط، نتایج پژوهش خلعتبری و همکاران حاکی از آن بودند که بین جو عاطفی خانواده و خالقیت در سطح رابطه وجود دارد. رحمانی و همکاران نیز در مطالعات خود به این نتیجه رسیدند که در سبک فرزندپروری سهل گیر و مقتدرانه، جو عاطفی رابطه معناداری با اضطراب اجتماعی فراگیر دارد.علاوه براین، یافته های حاصل از پژوهش حاجی حسنی نشان دادند که بین جو عاطفی خانواده با فرسودگی تحصیلی رابطه وجود دارد.در پژوهش انجام شده توسط جاودان نیز مشخص گردید که خودبازبینی، جو عاطفی خانواده و مهارت زندگی، الگوهای مناسبی برای پیشبینی پرخاشگری نوجوانان پسر محسوب میشوند. لازم به ذکر است که در سنین نوجوانی و بلوغ، اضطراب امری شایع میباشد که به اشکال گوناگون نمود پیدا میکند. در ارتباط با دلایل این امر میتوان به این موارد اشاره کرد: احساس اینکه شخصیت آنها بسیار نیرومند است و برای خود ارزش قائل میشوند، مهارت های اجتماعی آنها اندک است، از فنون زندگی به صورت جمعی آگاه نیستند و نمیدانند طرز برخوردشان چگونه باید باشد، احساس میکنند بزرگ شده اند و نباید هر سختی را بپذیرند و در مقابل آن تسلیم شوند؛ از این رو پرورش مدیران و معلمان کارآمد و ماهر در زمینه افزایش روحیه حمایت اجتماعی در نوجوان از طریق برگزاری کارگاهها و کلاس های آموزشی مداوم میتواند به عنوان گامی مهم در زمینه کاهش اضطراب نوجوانان در نظر گرفته شود. از سوی دیگر، از آنجایی که عملکرد خانواده به عنوان یک متغیر اثرگذار بر کاهش اضطراب، نقش بسیار برجسته ای در تجربه احساسات مثبت و حالت روانی اعضای خانواده به ویژه نوجوانان دارد، اعضای خانواده در ایفای نقش، تسهیل ابراز و فهم هیجانی و ارتباطات یکدیگر نقش مهمی را بر عهده دارند.از سوی دیگر، بسیاری از ناراحتی های روانی افراد در اثر رفتارها و برخوردهای نامناسب والدین به وجود میآید. افراد دچار اختلال اضطراب اجتماعی به طور مکرر در محیط کار، مدرسه، دوستی ها و روابط صمیمانه، اختلال قابل توجهی را گزارش میکنند.رخی از صاحب نظران معتقد هستند که خانواده و ساز و کارهای آن یکی از عوامل اجتماعی مهمی است که باید مورد مطالعه قرار گیرد. روانشناسان نیز بر این باور هستند که والدین نقش مهمی در شکل دهی سلامت هیجانی کودکان به ویژه در دوران کودکی اولیه دارند. به طوری که یکی از عوامل بالقوه به وجود آورنده اختلالات اضطرابی در کودکان، دلبستگی ناایمن کودک به مراقبان خود است. از این رو نقش افزایش حمایت عاطفی خانواده از طریق آموزش به وسیله رسانه های اجتماعی، صدا و سیما میتواند نقش به سزایی در کاهش اضطراب نوجوانان داشته باشد. مطالعات بسیاری از این تصور حمایت میکنند که سبک تعاملات خاص خانواده، افراد را مستعد اضطراب و افسردگی مینماید.عدم توجه والدین به سالم سازی محیط روانی و عاطفی کودکان و نوجوانان و فقدان روابط مناسب در بیشتر موارد، آنها را با کمبودهای عاطفی و انگیزش و مشکلات دروانی از جمله اختلالات اضطرابی مواجه میسازد. به عبارت دیگر، محیط امن عاطفی خانواده به عنوان یک عامل خانوادگی در کاهش مشکلات هیجانی کودکان در زمینه کشمکش های والدین نقش دارد؛ اما ارزیابی منفی کودک از کشمکش های پدر و مادر به عنوان یک عامل خطر درونی، این اثر را از بین میبرد.با توجه به این مهم، کاهش درگیری زوجین در تعاملات محیط خانواده میتواند نقش اثرگذاری را در کاهش اضطراب ایفا نماید؛ از این رو توصیه نمودن به والدین جهت شرکت در دوره های آموزش مهارتهای زندگی و کلاس های سبک فرزندپروری میتواند نقش به سزایی را در کاهش اضطراب نوجوانان ایفا کند. راتوس معتقد است که حمایت اجتماعی اثرات نامطلوب فشار روانی را به پنج طریق تعدیل و تضعیف میکند که عبارت هستند از: الف. توجه عاطفی: شامل گوش دادن به مشکلات افراد و ابراز احساسات، همدلی، مراقبت، فهم و قوت قلب دادن؛ ب. یاری رساندن: به معنای ارائه حمایت و یاری که به رفتار انطباقی می انجامد؛ ج. اطلاعات: ارائه راهنمایی و توصیه جهت افزایش توانایی مقابله ای افراد؛ د. ارزیابی: ارائه بازخورد از سوی دیگران در زمینه اصلاح عملکرد؛ ه. جامعه پذیری: دریافت حمایت اجتماعی به واسطه جامعه پذیری که اثرات سودمندی را به دنبال میآورد.نتایج حاصل از مطالعات گوناگون حاکی از آن هستند که تجارب خانوادگی بر تمامی جنبه های زندگی نوجوانان )همچون گرایشات رفتاری( تأثیر میگذارد. آدلر معتقد است فرزندان والدینی که کودکان خود را طرد میکنند، دچار کمبود محبت و امنیت میشوند که این امر به احساس بی ارزشی، خشم و فقدان عزت نفس در آنها میانجامد. هارنی و فرام نیز مطالعات بسیاری را درباره کمبود صمیمیت و محبت والدین و اثرات آن بر امنیت کودک انجام دادهاند. مطالعات انجام شده حاکی از آن هستند که نگرش های پذیرنده و دموکراتیک والدین، امکان رشد در فرزندان را به حداکثر میرساند و فرزندان این والدین رشد ذهنی، قدرت ابتکار، امنیت عاطفی و غیره دارند.اغلب مطالعات صورت گرفته در زمینه اختلالات رفتاری حاکی از آن هستند که اختلالات رفتاری اغلب حاصل نحوه ارتباط والدین با کودکان و شیوه های تربیتی آنها است )نسبت به عوامل ارثی و زیستی(. این موضوع نشان میدهد که خانواده و به ویژه رفتار والدین و شیوه های فرزندپروری آنها نقشی اثرگذار در بروز اختلالات رفتاری در فرزندان و حتی بزرگسالی آنها دارد.
از جمله نقاط قوت این مطالعه میتوان به نمونه گیری تصادفی در شهر تهران، استفاده از معادلات ساختاری در تحلیل دادههای این مطالعه و بهره گیری از ابزار استاندارد اشاره نمود. همچنین حجم نمونه کم و انتخاب نمونه از دو دبیرستان در شهر تهران را میتوان به عنوان محدودیت های این پژوهش در نظر گرفت.

محمد غالمی فشارکی، پرستو بیگلر
کارشناسی ارشد روانشناسی تربیتی، گروه روانشناسی تربیتی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد، تهران، ایران 9
استادیار، گروه آمار زیستی، دانشکده پزشکی، دانشگاه تربیت مدرس تهران، تهران، ایران